به گزارش مشاور نیوز، علوم شناختی اصطلاحی برای «علوم ذهن‌شناسی» است که توسط اولریک نیسر انتخاب شد و امروزه این علوم به یک شاخه علمی میان‌رشته‌ای تبدیل شده است که از ادغام و هم‌افزایی رشته‌های مختلفی مانند روانشناسی، فلسفه ذهن، عصب‌شناسی، زبان‌شناسی، انسان‌شناسی، علوم رایانه و هوش مصنوعی تشکیل شده است.
علوم شناختی، پروژه‌ای در حال پیشرفت است که از دهه ۱۹۵۰ میلادی آغاز شده و نام «علوم شناختی» در سال ۱۹۷۳ به آن داده شده است، ولی این شاخه از علم هنوز در ابتدای راه قرار دارد و افق‌های بسیاری برای گسترش و پژوهش دارد.
رشد انفجاری این علم در ۲۰ سال اخیر حتی از رشد سریع علم فیزیک هم چشمگیرتر بوده است، به طوری که نرخ رشد تولیدات علمی در این رشته از نرخ رشد تولیدات در رشته فیزیک در یک قرن قبل بیشتر بوده و سریع‌ترین رشد را به خود اختصاص داده است؛ البته این مساله دلیل واضحی دارد که به پیشرفت‌های فناوری و به خصوص استفاده از انواع روش‌های غیرتهاجمی برای بررسی مغز انسان و روش‌های تهاجمی برای مغز نخستیان غیر انسان مثل میمون رسوس برمی‌گردد.
این علم در کشور با ایجاد ستاد توسعه علوم شناختی توسعه یافته است، ولی به گفته دکتر مهدوی؛ دبیر این ستاد، حوزه علوم شناختی کشور هر چند که با ظهور علوم نوظهور مانند هوش مصنوعی و همچنین با تلاقی با سایر علوم، فرصت‌های جدیدی در این حوزه خلق کرده، ولی از کمبود نیروی انسانی در این حوزه رنج می‌برد. شورای گسترش آموزش عالی سعی کرده تا مجوزهای راه‌اندازی رشته‌ها برای تربیت نیروی انسانی در دانشگاه‌ها را صادر کند، ولی هنوز تا رسیدن به وضعیت مطلوب فاصله داریم.
دکتر مهدوی اختلالات یادگیری را مورد دیگری دانست که در کشور باید با روش‌های مداخله‌گری نسبت به رفع آن اقدام کرد و در این راستا از اجرای طرح پایلوتی در ۳ استان کشور خبر داد.
فرصت‌های طلایی با توسعه فناوری‌های نوظهور در علوم شناختی
دکتر سید محمد مهدوی ، با بیان اینکه با تحول فناوری، فرصت‌های جدیدی در حوزه علوم و فناوری شناختی خلق شده است، افزود: یکی از اتفاقاتی که در همگرایی چهار علوم همگرای «نانو»، «بایو»، «فناوری اطلاعات و ارتباطات» و «علوم شناختی» رخ داده است، فرصت‌هایی است که از تلاقی این علوم ایجاد شده است. به عنوان نمونه می‌توان به تلاقی هوش مصنوعی با علوم شناختی اشاره کرد.
وی افزود: علوم شناختی خودش در مسیر رشد است و اثربخشی جدی آن در ارتقای زندگی و سلامت مردم و هم در کاربست آن در نیازهای حوزه‌هایی چون آموزش، تصمیم‌گیری، دفاع و امنیت و توسعه کسب و کارها قابل مشاهده است و در تلاقی با سایر حوزه‌ها مانند AI و بایوتکنولوژی نیز فرصت‌های جدیدی را ایجاد می‌کند. از این رو علاوه بر ظرفیت‌هایی که از قبل در این حوزه دنبال می‌شد، اتفاق جدیدی در این حوزه در حال رقم خوردن است.
مهدوی، «نوروAI» را از جمله حوزه‌های جدیدی دانست که در حوزه علوم شناختی در تلاقی با هوش مصنوعی ایجاد شده است و ادامه داد: این حوزه یکی از حوزه‌های نوظهور و جذاب است که در تعامل میان علوم اعصاب و هوش مصنوعی ایجاد شده است. محققان هوش مصنوعی تلاش می‌کنند تا از طریق یادگیری ذهن انسان برای ارتقای هوش مصنوعی استفاده کنند و ما از هوش مصنوعی در ارتقای کارکردهای شناختی بهره می‌بریم. تلاقی این دو حوزه فصل جدیدی در حوزه شناختی ایجاد کرده است.
دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری‌های شناختی، با بیان اینکه همگرایی آموزش شناختی و AI تغییرات بنیادی در حوزه آموزشی در دنیا رقم زده است، گفت: به عنوان نمونه محتوای درسی به صورت شخصی‌سازی شده و متناسب با قابلیت‌های شناختی دانش‌آموزان و یادگیرندگان تهیه و تدوین می‌شود و همچنین شکل آموزش از صورت معلم محور به عاملیت توسط یادگیرنده تبدیل شده است. سازوکار آزمون نیز بر اساس رشدی که دانش‌آموزان یافته‌اند، شخصی‌سازی می‌شود.
وی اضافه کرد: از این رو ما در حوزه علوم شناختی، دو نوع فعالیت را دنبال می‌کنیم که یکی از آنها توجه به نیازهای گلوگاهی کشور است و مواردی چون درمان انواع اختلالات یادگیری، توجه، آلزایمر و پارکینسون از مسائل گلوگاهی در حوزه‌های بهداشت و سلامت است و مسیر دوم فعالیت ما، فشار فناوری است. این دو رویکرد، سبدی از اولویت‌هایی برای ستاد علوم شناختی و کشور تهیه کرده و این اولویت‌ها در دستور کار ما قرار گرفته است.
اجرای طرح پایلوت پایش اختلالات یادگیری
دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری‌های شناختی معاونت علمی، شناسایی اولویت‌های این حوزه، هدف‌گذاری فناوری‌های مورد نیاز، توسعه زیر ساخت‌ها و تربیت نیروی انسانی را گام اجرایی این ستاد در توسعه فناوری‌های شناختی در کشور عنوان کرد و یادآور شد: بازیگران این حوزه نیز متفاوت هستند، مثلا در حوزه آموزش و پرورش، آموزش و پرورش استثنایی و آموزش ابتدایی و در حوزه سلامت شناختی کودکان و نوجوان، بازیگران آن وزارت بهداشت، سازمان بهزیستی و سازمان تامین اجتماعی است.
وی سازمان‌های بیمه‌گر و سازمان تامین اجتماعی را یکی دیگراز مخاطبان برنامه‌های این ستاد دانست و خاطر نشان کرد: یکی از چالش‌های کشور، اختلالات یادگیری است که برنامه‌های ما در این حوزه در سه استان به صورت پایلوت در حال اجرا است که شامل استان‌های «البرز»، «خراسان جنوبی» و «فارس» است. ما در این برنامه از دانش شناختی در آموزش و پرورش برای ارزیابی‌ها استفاده می‌کنیم.
مهدوی، کاربرد فناوری‌های نوظهور در امر آموزش و پرورش را نیازمند نیروی انسانی متخصص و زیر ساخت دانست و گفت: استان فارس به تنهایی ۹۵۰ هزار دانش آموز دارد و برای تربیت آزمونگرها طی انعقاد تفاهم‌نامه‌ای مقرر در طی دوران آموزش ضمن خدمت، به داوطلبان آموزش داده می‌شود تا این افراد با انجام آزمون‌های استاندارد، افرادی را که دارای اختلالات آموزشی هستند، شناسایی کنند. این دسته از دانشجویان به کلینیک‌های رشد و تکامل برای مداخلات بعدی ارجاع داده می‌شوند.
وی با بیان اینکه اجرای این برنامه نیازمند یک سیر بلوغ است، اظهار کرد: این نوع برنامه‌ها مستلزم مقدمات و هماهنگی‌ها است. شاید در حوزه‌های صنعتی در مدت یک سال بتوان انتقال فناوری کرد، ولی حوزه‌هایی مانند علوم شناختی هم زمان‌بر است و هم نیاز به ایجاد آمادگی در کشور دارد و این در حالی است که در برخی از استان‌ها، باید حداقل‌های لازم برای آموزش آزمونگرها و مربیان توسعه داده شود.
مهدوی، کلیه این فرآیندها از توسعه آزمون‌ها و فناوری‌های تا اجرا و بهره‌برداری را نیازمند اختصاص اعتبارات دانست و تاکید کرد: ولی باید توجه داشت که اینها هزینه نیست ،بلکه سرمایه‌گذاری برای آینده است، از این رو در دنیا موضوع «سرمایه شناختی» به صورت پر رنگ، مورد توجه است.
وی اضافه کرد: کشورها علاوه بر دارایی‌های معمول مانند سرزمین، آب و خاک، معادن، به یک دارایی دیگر خود وابستگی دارند که سرمایه شناختی است و کشورها برای توسعه آن برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری می‌کنند. سرمایه شناختی موضوعی نیست که به ناگهان حاصل شود و کشورها به هر شکلی بتوانند به راحتی آن را تامین کنند، بلکه در ملت‌ها باید از این سرمایه‌ها مراقبت شود و توسعه یابد.
مهدوی با تاکید بر اینکه بروز اختلالات شناختی به سرمایه‌های شناختی آسیب جدی وارد خواهد کرد، یادآور شد: اگر بخواهیم همه فعالیت‌های ستاد علوم شناختی را در یک جمله جمع کنیم آن جمله «ارتقای سرمایه شناختی جامعه» است. هدف‌گذاری عالی این ستاد ارتقای سرمایه شناختی جامعه ایرانی است.
نیروی انسانی متخصص چالش حوزه علوم شناختی کشور
دبیر ستاد توسعه علوم شناختی گفت: ما هر برنامه‌ای که در دستور کار قرار می‌دهیم، الزامات اجرایی آن را نیز در نظر می‌گیریم و حتی به فناوری‌های رو به آینده نیز توجه داریم تا از فناوری‌های این حوزه جا نمانیم. یکی از الزامات ما در این حوزه تربیت ۳۰۰ تا ۵۰۰ ارزیاب است که از طریق دانشگاه‌های فرهنگیان، شهید رجایی و دانشگاه‌های تابع وزارت آموزش و پرورش در این زمینه تقسیم کار کرده‌ایم تا در زمینه تخصصی مورد نیاز، نیروی انسانی تربیت شود.
وی با بیان اینکه در حوزه‌های علوم انسانی به صورت پر رنگ با چالش نیروی انسانی مواجه هستیم، افزود: اگر دو مساله اصلی روی میز داشته باشیم یکی از آنها، نیروی انسانی است و ما همچنان باید در این حوزه سرمایه‌گذاری کنیم. شورای گسترش آموزش عالی اقدام به اعطای مجوز برای توسعه رشته‌ها در این حوزه کرده است و دانشگاه‌ها پذیرش دانشجو داشته‌اند، ولی ما در زمینه رفع نیاز به نیروی انسانی متخصص چالش جدی داریم.
مهدوی گفت: این چالش به گونه‌ای است که اگر از مراکز استان‌ها کمی فاصله بگیریم، دسترسی به نیروی انسانی حوزه علوم شناختی وجود ندارد. هر چند با فناوری‌های مبتنی بر IT می‌توان برخی خدمات این حوزه را حتی در دور افتاده‌ترین نقاط کشور ارائه داد، ولی دسترسی به نیروی انسانی به سادگی میسر نیست.
وی تاکید کرد: یکی از کارکردهایی که هوش مصنوعی می‌تواند در حوزه سلامت شناختی دیجیتال داشته باشد، این است که با حداقل آموزش‌ها به آموزگاران، از ظرفیت‌های موجود برای انجام یکسری از فعالیت‌ها کمک گرفت. این فعالیت‌ها می‌تواند تا مرحله غربالگری به پیش برود.
فرصت‌هایی که هوش مصنوعی در علوم شناختی ایجاد کرده است
این مقام مسؤول با اشاره به فرصت‌های خلق شده با ظهور و رشد فناوری‌های هوش مصنوعی، یادآور شد: یکی از اولویت‌هایی که این ستاد دنبال می‌کند، «تاب‌آوری ملی» است.
وی افزود: ما سه حوزه اصلی سلامت، آموزش و پرورش و شناخت اجتماعی را دنبال می‌کنیم که شناخت اجتماعی با علوم اجتماعی و AI آمیختگی جدی یافته است. نمونه آن ارزیابی دقیق رفتار مردم در مواجهه با تنش‌ها و چالش‌های اجتماعی است و اینکه جامعه ما در چه موضوعاتی تاب‌آور و یا شکننده است.
مهدوی با بیان اینکه اعلام هشدار به مسؤولان درباره تاب‌آوری جامعه مربوط به این حوزه می‌شود، گفت: تاب‌آوری تنها مقاومت در برابر یک تنش نیست و هیچ کشور و تمدن و ملتی نیست که با تنش‌هایی همچون بلایای طبیعی، جنگ، چالش‌های اقتصادی و غیره مواجه نباشند، ولی کشور و ملت و تمدنی می‌تواند در برابر این چالش‌ها تاب‌آور باشد که در گام اول از ویژگی «داشتن مقاومت کافی در برابر تنش» برخوردار باشد، ضمن آنکه خود را با شرایط «سازگار» کند، «فرصت‌های جدیدی» را برای مواجهه با شرایط پرتنش خلق کند و «به رشد خود ادامه دهد».
دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری‌های شناختی با بیان اینکه جامعه‌ای که این ۴ فاکتور را داشته باشد، یک جامعه تاب‌آور محسوب می‌شود، ادامه داد: گاهی تصور می‌شود که تاب‌آور به معنی مقاوم است، ولی تاب آوری صرفا مقاومت نیست، بلکه هوشمندی همراه با رشد را با خود دارد.
وی اظهار کرد: از جمله الزامات ایجاد جامعه تاب‌آور، در اختیار داشتن سرمایه اجتماعی است. از این رو تاب‌آوری جامعه متصل به موضوعاتی چون آموزش و پرورش شناختی، سلامت شناختی و آگاهی بخشی شناختی می‌شود که در میان مدت و بلندمدت، کشور را به سرزمین تاب‌آور تبدیل می‌کند و در این حوزه سازوکارهایی مبتنی بر داده‌های جامعه در کشورهای مختلف از جمله ایران برای پایش و ارزیابی تاب‌آوری شناختی فراهم می‌کند.
مهدوی گفت: داده‌هایی که از رفتارهای جمعی به دست می‌آید، بر اساس الگوریتم‌های خاص علوم اجتماعی و محاسباتی امکان پایش تاب‌آوری را به محققان این حوزه می‌دهد.
