●دوستان ناباب : عامل عمده اعتیاد ؟
| مواد مخدردركنار فقر و ازدیاد جمعیت جزء معضلات جامعهٔ‌جهانی می‌باشند . ازآنجا كه اعتیاد در سطح كشورمان نیز یكی از مشكلات عمده بشمار می‌رود ، محقق به منظور روشن نمودن ابعاد این معضل بعنوان زمینه‌ای برای محدود كردن بحران اعتیاد اقدام به بررسی یكی از عوامل گرایش به اعتیاد نمود. عاملی كه در مطالعات متعدد بر دخالت آن در این زمینه صحه گذاشته شده است و چیزی جز دوست ناباب نیست. مطالعات متعددی در زمینهٔ سبب شناسی پدیدهٔ اعتیاد بعمل آمده و محققان عوامل مختلفی را در ارتباط با شیوع اعتیاد معرفی نمودهاند . یكی از یافته‌‌های ثابت تحقیقات نقش عمدهٔ دوستان و همسالان دركشیده شدن به اعتیاد است و همچنین عواملی مانند .محل سكونت ، تأثیر پذیری از دوست ناباب، مشكلات خانوادگی و شرایط محیط زندگی و شرایط عاطفی از عوامل مؤثر بر بروز جرم در نوجوانان می‌باشد. ●دوستان ناباب : عامل عمده اعتیاد ؟ مواد مخدردركنار فقر و ازدیاد جمعیت جزء معضلات جامعهٔ‌جهانی می‌باشند . ازآنجا كه اعتیاد در سطح كشورمان نیز یكی از مشكلات عمده بشمار می‌رود ، محقق به منظور روشن نمودن ابعاد این معضل بعنوان زمینه‌ای برای محدود كردن بحران اعتیاد اقدام به بررسی یكی از عوامل گرایش به اعتیاد نمود. عاملی كه در مطالعات متعدد بر دخالت آن در این زمینه صحه گذاشته شده است و چیزی جز دوست ناباب نیست. مطالعات متعددی در زمینهٔ سبب شناسی پدیدهٔ اعتیاد بعمل آمده و محققان عوامل مختلفی را در ارتباط با شیوع اعتیاد معرفی نمودهاند . یكی از یافته‌‌های ثابت تحقیقات نقش عمدهٔ دوستان و همسالان دركشیده شدن به اعتیاد است . درپی به این تحقیقات اشاره می‌شود . دوستان و معاشران و بطوركلی همسالان در سال‌های جوانی نقش مهمی در كشیده شدن فرد به اعتیاد دارند ( اورنگ ۱۱۳ : ۱۳۶۷ ، كی‌نیا ۲۸۳ : ۱۳۶۷ نقل از تقوی ۲۷۵ : ۱۳۷۷ ) در تحقیق فرجاد و همكاران ( ۴۸ : ۱۳۷۴ ) ۶۳ % از نمونه شروع اعتیادرا درنتیجهٔ توصیهٔ دوستان اعلام‌كرد‌ه‌اند . این میزان به‌نسبتی مشابه در تحقیقات دیگرنیزیافت شده است . ۶۰ % نمونهٔ معتادان موردبررسی عدالتی ( ۴۸۸ : ۱۳۷۷ ) توسط دوستان با مواد مخدر آشنا شد‌ه‌اند . ۶۱ % نمونهٔ مورد بررسی زرگر (۴۵ : ۱۳۷۸ب) دوستان یا همكاران را اولین پیشنهاد دهندهٔ مصرف مواد مخدر عنوان كردهاند . همچنین فرخاك (۳۶ : ۱۳۷۸) دریافت ۴/۶۱ % معتادان یك نمونهٔكشوری تحت تأثیر دوستان به‌مصرف مواد روی‌آورد‌ه‌اند . چنانكه‌گفته‌شد این‌یافته جزء مواردمكرر بوده و در تحقیقات خارج ازكشور نیز به آن اشاره شد‌ه‌است . دینز و مارتین (۱۹۹۲ نقل از سراج خرمی ۶۷ : ۱۳۷۵) دریافتند همهٔ آزمودنی‌‌هایی‌كه در ماه قبل‌از تحقیق مواد مخدر مصرف كرده بودند ، بصورت غیرقابل تغییر دوستانی معتاد داشته‌اند. مطالعات هیوگز (۱۹۹۵ نقل ازعدالتی ۴۸۷ : ۱۳۷۷) نشان می‌دهد نقش همسالان در گرایش نوجوانان به مواد حائز اهمیت بسیار است . بنابر شواهد فوق دوستان نقش تعیین‌كنند‌های دربروز اعتیاد دارند ودر مطلب حاضر سعی می‌شود ضمن شكافتن ابعاد مختلف این معضل ، راه‌حل‌‌هایی برای پیشگیری از آن ارائه شود . ●محل سكونت یا دوست ؟ معمولاً انتخاب دوست و معاشر با توجه به محل سكونت فرد صورت می‌پذیرد. بنابراین نوع دوستان را می‌توان نمودی از شرایط محیطی و خانوادگی فرد تلقی كرد . باید توجه داشت كه درمورد پدیده‌‌های اجتماعی نظیر اعتیاد یك عامل به تنهایی نقش‌چندانی ندارد و مقادیرطرح شدهٔ فوق درمورد علل‌گرایش به مواد مخدر را می‌توان بگونه‌ای دیگر نیز توجیه‌كردكه درجای خود مورد بررسی قرار می‌گیرد . یكی از مسائلی راكه قبل‌از بررسی نقش دوستان درگرایش به‌مواد بایدموردتوجه قرار داد ، سن شروع مصرف سیگاربعنوان پیش‌آیندمصرف مواد مخدر است . بررسی‌‌های متعددی دراین موردصورت‌گرفته‌است . ۹۳ % نمونهٔمورد بررسی‌زرگر(۴۰ : ۱۳۷۸ب) شامل معتادین خود معرف ، مصرف سیگار را ازسنین زیر ۲۵ سال شروع كردهاند كه محدودهٔ پایین آن زیر ۱۰ سالگی است . در مطالعهٔ فرخاك (۳۸ : ۱۳۷۸) معلوم شد اكثر معتادین درگروه سنی بین ۲۰ تا ۳۰ سالگی هستند ومیانگین سن شروع مصرف سیگار آن‌ها ۸/۱۸ سال می‌باشد . بعلاوه دریك مطالعه معلوم شده هرچه سن شروع مصرف سیگار پایین‌تر باشد سن شروع مصرف مواد نیز پایین‌تر بوده و پیش‌آگهی بدتر است (زرگر ۷۹ : ۱۳۷۸ب)، در همین مطالعه سن آغاز مصرف سیگار ۲/۱۷ و میانگین سن مصرف مواد ۲/۲۱ گزارش شده است . در تحقیقی پیرامون كودكان خیابانی شهرستان اهواز (برات‌وند ۴۵ : ۱۳۷۸) معلوم شد ۹۰ % نمونهٔ مورد بررسی سیگاری بود‌ه‌اند، ضمن اینكه میانگین سن نمونه ۵/۱۲ سال بود‌ه‌است . همچنین در بخش دیگری از همین مطالعه معلوم شد ۳۵% اعضای نمونه قبل‌از ۱۰ سالگی شروع به مصرف سیگار نمودهاند . یك نكتهٔ هشدار دهندهٔ این مطالعه ، آغاز مصرف مواد توسط برخی از كودكان و بدون مصرف قبلی سیگار توسط آنان است. از آنجا كه دیدگاه سنتی درمورد سیر گرایش به مصرف مواد سیگار را بعنوان پیش‌آیند مصرف مواد تلقی می‌كند، با توجه به این یافته به‌نظر می‌رسد دیدگاه مزبور نیاز به نقد و تجدید نظر دارد. باتوجه به موارد مطرح شده بنظر می‌رسدگروه سنی نوجوان و جوان جزءگروه‌‌های در معرض خطر اعتیاد باشند . این امر با توجه به جوانی جمعیت كشور موضوعی مهم است بر اساس برخی آمار‌ها بیش‌از ۵۰ % جمعیت كشور زیر ۲۵ سال می‌باشد (قنبر ۸۰ : ۱۳۷۴) . ●ویژگی دورهٔ جوانی طی دورهٔ كودكی ، فرد بشدت تحت تأثیر خانواده است اما بتدریج وبا افزایش سن ، نقش افراد خارج از خانواده بخصوص همبازی‌‌ها و همكلاس‌‌ها افزایش می‌یابد و از اهمیت خانواده كاسته می‌شود . این شرایط با افزایش سن فرد سیر فزاینده می‌یابد و طی دورهٔ نوجوانی به اوج خود می‌رسد . دورهٔ نوجوانی به خودی خود یكی از حادترین ادوار زندگی است . در این دوره فشار دوستان و همسالان ممكن است افكار و نوع تربیت خانوادگی او را تحت‌الشعاع قرار دهد . بسیاری از نوجوانان متعلق به خانواده‌‌های عاری از مواد مخدر ممكن است اولین تجربهٔ استعمال مواد را از دوستان خود فراگیرند (لیاقت ۵۳ : ۱۳۷۴) . علاوه براین شرایط ، طی دورهٔ جوانی برای فرد نیاز‌های جدیدی بوجود می‌آید . بعنوان مثال نیاز به كسب هویت ازآن جمله است . چنانچه خانواده و جامعه شرایط لازم برای نیل به هویت فرد را فراهم آورند این نیاز بصورت مناسب برآورده می‌شود ، درغیر اینصورت فرد برای نیل به هویت و ابراز وجود راههای انحرافی را برمی‌گزیند، ازجمله این راههای انحرافی عضویت در گروه‌‌های كجرو است ، نوجوانی كه خوا‌هان تثبیت هویت خود بعنوان عضوی از گروه است با رغبت تام درهمهٔ فعالیت‌‌های گروه شركت می‌كند تا وفاداری خود را به گروه ثابت نماید . براساس همین شرایط درحدود ۷۳ % از مددجویانی كه بدلیل اعتیاد به كانون اصلاح و تربیت اهواز فرستاده شد‌ه‌اند مصرف سیگار را از مدرسه و در سنین بین ۱۴ - ۱۲ سالگی آغاز كردهاند ( مركز جرمشناسی ادارهٔ كل زندانهای استان خوزستان : ۱۵ ) . تأثیر پذیری از دوست ناباب بعنوان نمودی از مشكلات خانوادگی و محیط زندگی چنانكه ذكر شد فرآیند هویت‌یابی جوان با مشكلاتی همراه است كه به شرط آگاهی والدین و جوانان از این مشكلات ، طی كردن این دوره تسهیل می‌شود . اما در برخی خانواده‌‌ها آنقدر مشكل و درگیری وجود دارد كه افراد درگیر فرآیند هویت‌یابی، به ناگزیر از راههای انحرافی به این مهم نایل می‌آیند . بدلیل این مشكلات ، جوان در خانه امكان ابراز وجود نمی‌یابد ، درعین حال ابراز وجود برای او یك نیاز است. این موقعیت دركنار یك محیط جرم خیز كه درآن استعمال سیگار نشانه‌ای برای بلوغ و به اصطلاح ‹‹ كسی شدن ›› است ، باعث می‌شود فرد بسوی كسانی سوق داده شود كه امكانات ابراز وجود را در اختیار او قرار دهند . وقتی والدین با جوان برخوردی كودكانه دارند ، سبب می‌شوند تا وی با انجام رفتار‌های مربوط به بزرگسالان ، نشان دهد كه دیگر كودك نیست . دراین شرایط ممكن است فرد به سیگار ، مصرف الكل یا مواد مخدر روی آورد (كرباسی ۲۸۵ : ۱۳۷۷) .●شرایط عاطفی یك موضوع دیگر كه با مشكلات خانوادگی مربوط است ، عدم صمیمیت و فقدان رابطهٔ عاطفی بین والدین و فرزندان می‌باشد . زمانی كه نیاز‌های عاطفی جوان در محیط خانواده برآورده نشود ، او سعی می‌كند این نیاز را با اتكا بر دوستان حل كند و به اصطلاح (( نگاه به بیرون)) دارد . ازآنجا كه فقدان تجربه و هیجان پذیری ازجمله مؤلفه‌‌های دورهٔ جوانی است ، دراین جمع‌‌های دوستانه اموری مانند استعمال سیگار ، مواد مخدر و موضوعات جنسی بعنوان نوعی سرگرمی تلقی می‌شود . بدیهی است كه همهٔ افراد با هدف غرق شدن دراین امور وارد محافل دوستانه نمی‌شوند، ولی گروه از مكانیزم‌‌هایی برای یكدست كردن افراد استفاده می‌كند كه همهٔ افراد را ناگزیر به مشاركت دراین فعالیت‌‌ها یا ترك گروه می‌نماید . اصرار در استعمال مواد ، سبك مصرف مشاركتی ( كه درآن اعضای گروه بصورت دوره می‌نشینند و به نوبت مواد استعمال می‌كنند) ، تمسخركردن افرادی‌كه ازمشاركت امتناع می‌كنند یا مخاطب قرار دادن آنان با القابی مانند ‹‹ جوجه، بچه‌ننه، آدم حسابی و . . . ›› ازجملهٔ این مكانیزم‌‌ها است. همچنین شرایط مزبور سبب كاهش اثر تلاش‌‌هایی می‌شود كه در جهت بازپروری معتادین صورت می‌پذیرد . مثلاً دریك مطالعه معلوم شده است ۳۴ % معتادین سابق بدلیل وجود دوستان معتاد و تحت تأثیر اصرار‌های آنان مجدداً به اعتیاد روی آورد‌ه‌اند (فرجاد ۵۲ : ۱۳۷۴) . البته همین شرایط را با توجه به محیط و برگشت فرد به موقعیتی كه نسبت به نشانه‌های آن شرطی شده و به همین دلیل به مصرف مجدد مواد گرایش می‌یابد،نیز می‌توان تبیین نمود. دربرخی تحقیقات علاوه بر تشویق و فشار همسالان ، وجود گسستگی در خانواده ، فقدان رابطه باسایراعضای خانواده و ناامیدی نسبت به‌آینده ازجمله عوامل مؤثر در پیوستن فرد به گروه همسالان‌كجرو تلقی می‌شود (عدالتی ۴۹ : ۱۳۷۷) . در تحقیقی دیگر (نریمانی ۱۲۲ : ۱۳۷۷) آمده است كه ۵۲ % معتادان نمونهٔ مورد بررسی گفته‌اند كه حداقل یك دوست معتاد داشته‌اند و از جمله عوامل مهم بازگشت مجدد به اعتیاد ، دوستان معتاد هستند . ●روشهای مقابله با فشار همسالان روشهای مختلفی برای كاهش فشار ناشی از شرایط گروهی دوستان و همسالان وجود دارد كه همگی برآموزش تأكید دارند . ازآن جمله واكسیناسیون ذهنی ، آموزش قاطعیت و آموزش مهارت‌های زندگی است كه درپی به تفكیك بررسی می‌شوند . ●واكسیناسیون ذهنی از زمان كشف عوامل میكروبی ایجاد بیماریهای واگیر توسط پاستور، ایجاد مصونیت در برابر عوامل بیماری‌زا ازطریق واكسینه كردن افراد یكی از طرق مهم پیشگیری از بیماریهای عفونی بشمار رفته است (مهریار و جزایری ۱۹ : ۱۳۷۷) . هرچند درمورد مشكلات اجتماعی نظیر اعتیاد امكان واكسیناسیون به معنی دقیق آن وجود ندارد ، اما فرض برآن است كه با هشدار دادن به افراد نوعی آمادگی برای مقابله با شرایط سوق دهنده به سوی مصرف مواد درآن‌ها بوجودمی آید . ازنظر تاریخی آغاز كاربرد این روش به دوران جنگ كره برمی‌گردد كه تعداد زیادی از خلبانان آمریكایی به اسارت نیرو‌های چینی درآمدند . تجربهٔ ناشی ازاین شرایط باعث شد مطالبی درمورد نحوهٔ مقابله با اندیشه‌‌های كمونیستی به نیرو‌های درمعرض خطر اسارت ارائه دهند ، با این هدف كه درصورت اسارت افراد امكان مقابله با اندیشه‌‌های كمونیستی و مقاومت دربرابر آن‌ها داشته باشند . نحوهٔ كار بدینگونه بود كه حملاتی خفیف به مبانی فكری افراد می‌شد تا به استدلال دربرابر این حملات بپردازند (ارونسون ۹۲ : ۱۹۹۱) . درارتباط با اعتیاد نیز امكان استفاده از این روش برای گروه‌‌های در معرض خطر وجود دارد . با تشخیص دقیق روشهای اعمال فشار گروهی می‌توان فرد را برای مقابله با این شرایط آماده كرد ، درست همانطوركه گویی اورا برای مقابله با یك میكروب آماده می‌كنیم . ●آموزش قاطعیت دراین روش فرض برآن است كه نوجوانان بدلیل فقدان اعتماد به‌نفس و احساس ضعف در برابر دیگران نمی‌توانند به تقاضا‌های نامعقول آنان جواب منفی بدهند . راه حل پیشنهادی عبارتست از تمرین در شرایط خطرساز ( كه قبلاً با توجه به شرایط سنی و موقعیت اجتماعی فرد مشخص شد‌ه‌است ) ، و مشابه‌سازی این شرایط مخاطر‌ه‌آمیز بگونه‌ای كه فرد وقتی در شرایط واقعی قرار گیرد با توجه به تمرین‌‌های انجام شده توان ایستادگی دربرابر تقاضا‌های نامعقول ازجمله دعوت به استعمال مواد مخدر را داشته باشند . این شرایط نه‌تنها درمورد پیشگیری از اعتیاد بلكه پیشگیری از عود مجدد اعتیاد در افراد بازپروری شده نیز مؤثر است. با توجه به سن، سواد و شرایط اجتماعی فرد امكان استفاده از تمرین فردی، مشاهدهٔ فیلم مناسب با نیاز فرد ویا تركیبی از دو روش وجود دارد. فرض برآن است كه مكانیزم‌های تنبیه و تقویت جانشین ( بندورا ۱۹۸۵ نقل از سیف ۲۱۶ : ۱۳۸۱ ) در این زمینه فعال می‌شوند و فرد را از عواقب اعمال خود آگاه می‌كنند. ●آموزش مهارت‌های زندگی و اطلاع رسانی دراین روش فرض براین است كه فرد بدلیل فقدان تجربه و مهارت ممكن است در مسیر‌های انحرافی گرفتار آید و ازسوی كسانی راهنمایی شود كه فاقد صلاحیت لازم هستند . به همین دلیل با آموزش مهارت‌های پایه و نیز اطلاع رسانی درمورد مخاطرات موجود امكان پرهیز از شرایط منجر به سوءمصرف وجود دارد . اجزاء این روش شامل موارد زیر هستند : ▪آموزش روشهای تصمیم‌گیری و قبول مسئولیت ▪ آموزش روشهای غلبه بر اضطراب و نگرانی ▪ اطلاع رسانی دربارهٔ میزان سوءمصرف مواد بین جوانان و كل جمعیت ▪ آگاهی و اطلاع رسانی دربارهٔ عوارض سوءمصرف مواد لازم به توضیح است كه این برنامه بصورت وسیع تحت عنوان همیاران جوان توسط ادارهٔ كل زندانهای استان خوزستان در سال ۱۳۷۷ انجام شد و با دعوت از دانش‌آموزان دبیرستان‌های اهواز درمجتمع فرهنگی ورزشی سپید این ادارهٔكل ضمن پر كردن قسمتی از اوقات فراغت این گروه از جوانان آموزش‌های لازم در زمینهٔ اعتیاد و مواد مخدر به آنان ارائه شد (زرگر ۱۹ : ۱۳۷۸) . پیشنهادات برنامه‌ریزی برای پر كردن اوقات فراغت جوانان بعنوان یك گروه درمعرض خطر از طریق گسترش فضا‌های ورزشی ، فرهنگی، هنری و آموزشی . برنامه‌ریزی برای آموزش روشهای قاطعیت،مهارت‌های زندگی و واكسیناسیون ذهنی به افراد درمعرض خطر. آموزش والدین برای برخورد تربیتی مناسب با فرزندان و امن كردن محیط خانه برای پیشگیری از فرار عاطفی فرزندان و نیز واگذاری مسئولیت و اجازهٔ ابراز وجود به آنان جهت پیشگیری از انتخاب راههای انحرافی ابراز وجود ازسوی این گروه. ایجاد تشكل‌‌های دانش‌آموزی بعنوان مفری برای كسب هویت با تأكید ویژه بر اهداف تفریحی ، آموزشی و هنری . |
| محمود برات‌وند شورای تحقیقات زندانهای خوزستان |
| منبع : قوه قضائیه |
