رضا زیبایی، در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: رویکردهای روان‌شناختی سنتی در مورد نوجوانان، به‌ویژه رویکردهای فردگرا، چندان کارآمد نیستند؛ نوجوان در یک سیستم پیچیده زندگی می‌کند که متغیرهای جامعه‌شناختی بسیاری بر او تأثیر می‌گذارند، بنابراین، تمرکز صرف بر متغیرهای درون فردی کافی نیست؛ در خصوص افراد مراجعه کننده به کلینیک روانشناسی به جای تمرکز بر یک عامل واحد، به تعامل متغیرهای درونی و بیرونی نوجوان توجه می‌کنیم.
هویت‌یابی و احساس منحصر به فرد بودن
این روانشناس بالینی افزود: نوجوانان اغلب احساس منحصر به فرد بودن و برتری نسبت به دیگران دارند، این حس، هسته اصلی بسیاری از مشکلات و مسائل دوران نوجوانی را تشکیل می‌دهد.
وی بیان کرد: دوره نوجوانی، به‌طور معمول، بین ۱۰ تا ۲۴ سالگی تعریف می‌شود، اگرچه برخی منابع بازه‌های زمانی دیگری را (مانند ۱۲ تا ۱۸ سالگی) پیشنهاد می‌دهند؛ این گستردگی بازه زمانی، به عواملی مانند تأخیر در ازدواج، ادامه تحصیل و تحولات دنیای مدرن مرتبط است.
وی با اشاره به تفاوت‌های فرهنگی در رشد عنوان کرد: در مقایسه با فرهنگ‌های دیگر، نوجوانان در برخی جوامع به دلیل تحصیلات طولانی‌تر و تأخیر در ورود به زندگی مستقل، دیرتر به بلوغ می‌رسند.
زیبایی تصریح کرد: دنیای مدرن، با پیچیدگی‌های خود، باعث شده است که دوره نوجوانی طولانی‌تر شود، بسیاری از افراد تا ۳۰ سالگی به تحصیل ادامه می‌دهند و به طور رسمی وارد زندگی مستقل نمی‌شوند.
این روانشناس بالینی اظهار کرد: روان‌شناسان و متخصصان مغز و اعصاب بر این باورند که مغز نوجوان در حال ساخت و شکل‌گیری است و این نکته بسیار مهمی است که والدین، معلمان، مربیان و همه کسانی که با نوجوانان سر و کار دارند، باید به خاطر داشته باشند.
واکنش‌های دفاعی در برابر رفتارهای نوجوان، به دلیل ناپختگی او، مناسب نیست
وی افزود: ارتباط با نوجوان باید مبتنی بر احترام به این واقعیت باشد که شخصیت او هنوز در حال شکل‌گیری است، واکنش‌های دفاعی در برابر رفتارهای نوجوان، به دلیل ناپختگی او، مناسب نیست.
زیبایی عنوان کرد: بزرگسالان اغلب با عجله و فشار بر نوجوانان، انتظار دارند که آنها سریع‌تر از آنچه هستند به بلوغ برسند، این رویکرد می‌تواند برای نوجوانان بسیار آسیب‌زا باشد.
این روانشناس بالینی گفت: برخی نوجوانان در برابر سرزنش و فشار والدین، از مکانیسم‌های دفاعی استفاده می‌کنند. این امر می‌تواند به قطع ارتباط و از بین رفتن نقش تربیتی والدین منجر شود.
نوجوانان به دنبال الگو هستند و از طریق مشاهده یاد می‌گیرند
وی اضافه کرد: نوجوانان به دنبال الگو هستند و از طریق مشاهده یاد می‌گیرند، بنابراین، خودسازی والدین و بهبود روابط آنها (با یکدیگر و با دیگران) بسیار اهمیت دارد. نوجوانان رفتارهای والدین خود را مشاهده و تقلید می‌کنند.
زیبایی گفت: کنترل خشم، رفتار مدبرانه و روابط متعادل والدین، نقش مهمی در رشد نوجوان دارد؛ نوجوانان بیشتر از طریق مشاهده یاد می‌گیرند تا از طریق آموزش مستقیم.
وی گفت: خانواده‌هایی که والدینی آرام و اهل تدبیر دارند، معمولاً نوجوانانی آرام‌تر نیز دارند، این به دلیل کارکردن والدین بر روی خود و ایجاد آرامش درونی است. در مقابل، والدینی که مدام درگیر کنترل و نظارت بر فرزندان خود هستند، ممکن است باعث بروز مشکلات رفتاری در نوجوانان شوند.
نوجوان به اقتدار و غرور والدین برای کسب مهارت‌های اجتماعی و ابراز وجود نیاز دارد
این روانشناس بالینی بیان کرد: نوجوانان، به‌ویژه در بحران‌ها، ممکن است آسیب ببینند. یکی از ویژگی‌های اصلی دوره نوجوانی، خودشیفتگی است که در واقع نشان‌دهنده عزت‌نفس ناپخته است. این خودشیفتگی، به طور طبیعی و در تعامل با محیط شکل می‌گیرد، نقش اقتدار والدین در این میان بسیار مهم است. نوجوان به اقتدار و غرور والدین برای کسب مهارت‌های اجتماعی و ابراز وجود نیاز دارد.
زیبایی بیان کرد: برای برقراری ارتباط مؤثر با نوجوان، از قضاوت و سرزنش او خودداری کنید. به‌جای آن، از کلمات مثبت و تشویقی استفاده کنید و نوجوان را در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت دهید، به او اجازه دهید تا در مورد اشتباهات خود، راهکارهای اصلاح را پیشنهاد دهد؛ به استقلال او احترام بگذارید و بدون اطلاع قبلی وارد حریم شخصی او نشوید، حتی اگر مشکوک به انجام کارهای نادرست هستید، به جای ورود ناگهانی و سرزنش، به او فرصت صحبت بدهید؛ گوش دادن فعال، استفاده از زبان بدن مثبت (تماس چشمی، تکان دادن سر نشانه تأیید) و ایجاد ارتباط عمیق‌تر، بسیار مهم است.
وی ادامه داد: نوجوانان به شدت به جزئیات و رفتارهای اطرافیان خود حساس هستند؛ به نظرات و احساسات آنها توجه کرده و از واکنش‌های تند و غیرمنتظره خودداری کنید.
زیبایی گفت: آموزش والدین قبل از فرزندآوری، امری ضروری است. این آموزش‌ها به والدین کمک می‌کنند تا با چالش‌های دوره نوجوانی بهتر کنار بیایند و از بروز مشکلات جدی جلوگیری کنند؛ والدینی که رابطه متزلزلی دارند، ممکن است مشکلات فرزندان خود را تشدید کنند. تفاوت‌های سلیقه‌ای والدین می‌تواند منجر به ایجاد چالش‌های بیشتر برای نوجوان شود.
وی اضافه کرد: ارتباطات آنلاین و چت‌های مجازی بخش مهمی از زندگی نوجوانان را تشکیل می‌دهد، درک این محیط و چگونگی برقراری ارتباط با نوجوان در آن فضا، ضروری است.
گوش دادن فعال و پرهیز از قضاوت، کلید حل بسیاری از مشکللات ارتباطی است
وی بیان کرد: والدین اغلب شیوه کلامی فرزندان نوجوان خود را که با سبک ارتباطی خودشان متفاوت است، به عنوان بی‌ادبی یا بی‌احترامی تعبیر می‌کنند، اما این قضاوت درست نیست. نوجوانان در دنیای مجازی و فضای نوین ارتباطی رشد می‌کنند و شیوه کلامی آنها از الگوهای ارتباطی سنتی والدین متفاوت است. این تفاوت به معنای بی‌احترامی یا بی‌ادبی نیست.
زیبایی عنوان کرد: گوش دادن فعال و پرهیز از قضاوت، کلید حل این مشکل است. در بسیاری از روابط، به‌خصوص بین والدین و فرزندان، گفتگوها به دادگاهی تبدیل می‌شود که طرفین یکدیگر را متهم کرده و مجازات می‌دهند، در عوض، باید به دنبال درک و پذیرش باشیم، نه حق.
سرزنش و قضاوت، تنها به چرخه‌ای از خشم و چالش منجر می‌شود
وی افزود: در ارتباط با نوجوانان نیز همین اصل صدق می‌کند. به جای قضاوت و سرزنش، باید به احساسات و نیازهای نوجوان توجه کرد، بسیاری از رفتارهای نوجوانان، ریشه در ویژگی‌های شخصیتی این دوره سنی مانند خودشیفتگی، عزت نفس کاذب، خودبرتربینی و شکل‌نگرفتن کامل شخصیت دارد، آگاهی از این ویژگی‌ها به والدین کمک می‌کند تا رفتار نوجوانان را بهتر درک کنند.
این روانشناس بالینی ادامه داد: گذاشتن قصد بد پشت رفتارها، اشتباه بزرگی است؛ مثال شیرینی که بچه‌های کوچک بدون اجازه برمی‌دارند، نشان می‌دهد که کودکان کوچک، ممکن است از روی کشش و بدون آگاهی از مالکیت، اشیاء را بردارند؛ نوجوانان نیز ممکن است به همین ترتیب رفتار کنند، سرزنش و قضاوت، تنها به چرخه‌ای از خشم و چالش منجر می‌شود.
وی گفت: والدین اغلب به دلیل ترس از آسیب رساندن نوجوان، مسئولیت را به او نمی‌دهند. این کار، به نوجوان القا می‌کند که بی‌کفایت و بی‌ارزش است و عزت نفس او را خدشه‌دار می‌کند. به نوجوانان باید مسئولیت داده شود، حتی مسئولیت‌های کوچک. این به تقویت حس استقلال و عزت نفس آنها کمک می‌کند.
زیبایی عنوان کرد: خودشناسی، پیش از هر چیز دیگری، از جمله خداشناسی (از دیدگاه دینی) و کار کردن روی نقایص شخصیتی، ضروری است، والدین باید در مسیر رشد نوجوانان، دخالتی سازنده داشته باشند.
احترام به استقلال نوجوان، به معنای واگذاری مسئولیت به او است
وی افزود: احترام به استقلال نوجوان، به معنای واگذاری مسئولیت به اوست. نوجوانان باید بتوانند در تصمیم‌گیری‌ها و امور زندگی خود مشارکت داشته باشند، ترس از خطا، مانع از دادن مسئولیت به نوجوانان می‌شود، والدین باید این ترس را کنار بگذارند و به نوجوانان فرصت یادگیری از اشتباهات خود را بدهند.
این روانشناس بالینی گفت: تفاوت‌های دیدگاه اخلاقی، مذهبی و اجتماعی والدین و نوجوانان نیز باید مورد توجه قرار گیرد، والدین باید سعی کنند با دیدگاه‌ها و ایده‌های نوجوانان، حتی اگر با آنها مخالف باشند، گفتگو کنند و به آنها احترام بگذارند، مخالفت شدید و سرکوب، نتیجه معکوس خواهد داشت.
وی بیان کرد: در خصوص ارتباطات نوجوانان در فضای مجازی و دنیای مدرن، نیز والدین باید از شیوه‌های ارتباطی جدید آگاهی داشته باشند و سعی کنند با نوجوانان خود در این مورد گفتگو کنند، منع و سرکوب، بی‌نتیجه خواهد بود. مدرنیزاسیون شیوه‌های ارتباطی، اجتناب‌ناپذیر است و والدین باید خود را با آن وفق دهند.
زیبایی اظهار کرد: گفت‌وگو و پذیرش دیدگاه‌های نوجوانان، بسیار اهمیت دارد و باید در برنامه‌های تلویزیونی و رسانه‌ای نیز به آن توجه شود؛ البته در عین حال باید از ورود به حوزه‌های خط قرمز جلوگیری شود.
وی اضافه کرد: نوجوانان امروزی با ترس و تردید کمتری به کلینیک مراجعه می‌کنند و صریح‌تر از پیش به بیان نظرات خود، حتی نظرات غیرمذهبی و چالش‌برانگیز، می‌پردازند. مثلاً، آنها به راحتی درباره بی‌معنایی برخی باورها و اعمال مذهبی سوال می‌کنند؛ در چنین مواقعی، والدین بی‌اطلاع نباید با نوجوان مخالفت یا چالش ایجاد کنند؛ بلکه باید به متخصصین ارجاع داده شوند، این مساله نیازمند بررسی و نقد پدیده‌های اجتماعی و فرهنگی حاکم بر جامعه است.
این روانشناس بالینی گفت: این موضوع مشابه فضای اجتماعی-سیاسی است که در آن، آزادی بیان و امنیت، مهم هستند، اما این آزادی و امنیت باید در روابط خانوادگی نیز وجود داشته باشد؛ هرچه فضا امن‌تر باشد، نوجوان احساس امنیت بیشتری می‌کند و آزادانه‌تر با والدین خود صحبت می‌کند.
زیبایی عنوان کرد: تشخیص این مسئله (احساس امنیت یا عدم امنیت) اولین گام در درمان است. اگر نوجوان احساس امنیت نکند، به‌سختی می‌توان به او کمک کرد.
لزوم توجه به دوره حساس و بسیار بحرانی نوجوانی در کشور
این روانشناس بالینی گفت: در بسیاری از کشورها، برنامه‌های جامع و گسترده‌ای برای این گروه سنی طراحی می‌شود؛ اما در ایران به این دوره سنی حساس (۱۲ تا ۲۰ سالگی) کمتر توجه شده است، در حالی که این دوره، بسیار بحرانی و سرنوشت‌ساز برای کل جامعه ایرانی است؛ مدیریت صحیح این دوره می‌تواند منجر به تربیت پدران و مادران بهتر و در نتیجه، افزایش بهره‌وری جامعه شود.
وی بیان کرد: متاسفانه برخی آسیب‌های عجیب و منحصر به فردی در کلینیک مشاهده می‌کنیم، مثلاً نوجوانانی با تشخیص‌های اشتباه مانند اسکیزوفرنی، اختلال دو قطبی یا افسردگی، که به اشتباه تحت درمان دارویی قرار گرفته‌اند، در حالی که ممکن است استعدادهای فوق‌العاده‌ای داشته باشند و صرفاً به دلیل عدم مدیریت صحیح انرژی و رفتارهایشان، به این تشخیص‌ها رسیده‌اند.
زیبایی عنوان کرد: بسیاری از این رفتارها، نشانه دیوانگی نیست، بلکه نشانه انرژی و خلاقیت سرشار کودک است که به درستی هدایت نشده است؛ این نوجوانان با ایده‌های عجیب و غریب و شور و شوق فراوان، غالباً به عنوان بیمار روانی برچسب‌گذاری می‌شوند و با داروها کنترل می‌شوند، این در حالی است که شاید به جای درمان دارویی، به راهنمایی و مشاوره صحیح نیاز داشته باشند.
وی گفت: بسیاری از کودکان پرانرژی، به اشتباه بیش‌فعال تشخیص داده شده و با دارو درمان می‌شوند؛ انرژی این کودکان، در آپارتمان‌های کوچک تخلیه نمی‌شود و باعث بروز مشکلاتی در خانواده می‌شود؛ حتی گاهی، والدین به اشتباه، این انرژی را نشانه‌ای از بیماری می‌دانند، در واقع، تشخیص صحیح، گام اولیه و مهمی در درمان است.
"اوتیسم مجازی" یا "اوتیسم گیم" و تأثیر آن بر نسل نوجوان
زیبایی تصریح کرد: زوج‌های جوان باید از همان ابتدای ازدواج، آموزش‌های لازم در زمینه مهارت‌های ارتباطی و فرزندپروری را فرا گیرند. این آموزش‌ها می‌تواند از بروز بسیاری از مشکلات در آینده، که ناشی از استفاده از اپلیکیشن‌های بازی، فضای مجازی و گیم هستند، پیشگیری کند. امروزه، نوعی "اوتیسم مجازی" یا "اوتیسم گیم" مشاهده می‌شود که در آن، نوجوانان به دلیل گذراندن زمان زیاد در دنیای مجازی، شیوه ارتباطی و رفتاری‌شان به گونه‌ای می‌شود که در دنیای واقعی، مشکلاتی ایجاد می‌کند؛ این نوجوانان، نوعی هوش هیجانی پایین نشان می‌دهند و گویی مانند یک روبات با دیگران ارتباط برقرار می‌کنند.
وی اظهار کرد: بسیاری از بازی‌های رایانه‌ای، خشونت، آسیب‌رسانی، تجاوز، دزدی و دیگر رفتارهای ضد اجتماعی را به تصویر می‌کشند، مغز انسان، به‌ویژه در دوران کودکی و نوجوانی، قادر به تمایز کافی بین واقعیت و خیال نیست، بنابراین انجام این اعمال در بازی‌ها، به تدریج در ذهن نهادینه شده و می‌تواند در دنیای واقعی تقلید شود.
نقش افزایش استفاده از فضای مجازی در کاهش هوش هیجانی
وی افزود: این مساله، منجر به بروز مشکلات در روابط خانوادگی و اجتماعی و سبب کاهش هوش هیجانی و اخلاقی می‌شود. در این خصوص، مطالعات و تحقیقات زیادی در حال انجام است که نشان می‌دهند کاهش روابط انسانی صمیمانه و افزایش استفاده از فضای مجازی و موبایل، به کاهش هوش هیجانی و افزایش خودمحوری و خودشیفتگی منجر می‌شود؛ این مساله، می‌تواند به بروز آشفتگی‌ها و درگیری‌های اجتماعی در سطح ملی نیز بیانجامد.
رفتارهای نوجوان، لزوماً نشانه قصد آسیب‌رسانی یا بی‌احترامی به والدین نیست
زیبایی بیان کرد: در نهایت، برای پیشگیری از این مشکلات، توجه به خویشتن‌داری والدین در برخورد با نوجوانان بسیار مهم است. خشم و عصبانیت والدین، معمولاً ناشی از خودمحوری و احساس حقانیت است، اما با درک بهتر مراحل رشد نوجوانان و مدیریت صحیح رفتارهای آنها، می‌توان از بروز چرخه‌های خشمی و درگیری‌ها پیشگیری کرد؛ به خاطر داشته باشیم که رفتارهای نوجوان، لزوماً نشانه قصد آسیب‌رسانی یا بی‌احترامی به والدین نیست، بلکه معمولاً ناشی از عدم درک درست از واقعیت و مرحله رشد و تکامل اوست.
وی افزود: نوجوانان در تعاملات کلامی و عاطفی با والدین خود، نیاز به احساس امنیت دارند تا بتوانند آزادانه افکار و احساسات خود، حتی آنهایی که غیرمعمول هستند، را ابراز کنند، این احساس امنیت، باعث می‌شود نوجوان در مواقع نیاز، به‌ویژه در مسائل عاطفی و جنسی، به والدین خود مراجعه و به آنها اعتماد کند،اما اگر والدین با سرزنش، تحقیر، یا تقبیح، واکنش نشان دهند، این احساس امنیت از بین می‌رود و نوجوان در انزوا قرار می‌گیرد.
